Младо Нагоричино – Мала Света Гора, село во кое имало 40 цркви

Веројатно, поголемиот дел на луѓето во нашата држава слушнале за легендата на градот Охрид и 365-те цркви во него - по една за секој ден во годината. Слична ваква легенда со нешто помалку број на цркви може да се пофали и нашиот кумановски крај. Во атарот на денешното село Младо Нагоричане постоеле 40 цркви, па затоа со право се смета дека е најхристијанска населба после Охрид, не само во Македонија, туку и многу пошироко. Поради тоа месноста била нарекувана Мала Света Гора. 

Но, дали навистина постоеле четириесет цркви, колку навистина цркви имало во Младо Нагоричино и како се дошло до оваа бројка, ќе се потрудиме да објасниме во продолжението на текстот.

Што се однесува до тоа од каде потекнува и како е настанало селото Младо – Ново Нагоричино, како што изворно се нарувало во минатото,  нема конкретни податоци. Едната легенда вели дека пред повеќе векови, во селото Нагоричино живееле двајца браќа. Куќите им се наоѓале во Нагоричино, а трлата во денешно Младо Нагоричане. Кога дошло време за делба постариот брат Пешо решил да остане во стариот дом, а помладиот се населил кај трлата, во денешната Младонагоричанска маала Пиленац. По извесно време, од семејството на помалиот брат се одделиле повеќе фамилии и наскоро настанала мала населба. Но, бидејќи новата населба била прилично оддалечена од Нагоричино, каде останал постариот брат, а и порано било заселено, тоа било наречено Старо Нагоричино, а новата населба Младо Нагоричино. Така, подоцна од тие две населби кои нараснале, се оформиле две посебни села, Старо и Младо Нагоричино. Таткото на двајцата браќа се викал Нагорич.

Втората претпоставка е дека името е дојдено од гора – шума (корија), бидејќи сегашните утрини до пред 150- 200 години, нашироко биле покриени со густа шума (гора) од црн бор и даб. Па според тоа Старо Нагоричино било во атарот на стара, а Младо покрај млада гора. Но, во секој случај Младо Нагоричино е помлада населба и според фактот што во историската документација, некаде е забележано и како – Ново Нагоричино. Меѓутоа, Младо Нагоричино имало далеку побурна историја, пред сé поради својата стратегиска положба, бидејќи тука отсекогаш се вкрстувале разни коридори, патишта и интереси. 

 Според Јован Хаџи Васиљевиќ топонимот на Нагоричино настанал од Нагорич-аане, аане значи куќи, додека  Јован Трифуноски, пак, вели дека топонимот настанал од „на-гор-ридчане“, бидејќи некогашната стара населба се наоѓала во долина покрај Пчиња, па ја сменила локацијата на повисоко место каде што сега се наоѓа.

Младо Нагоричане - село со 46 маала

Познатата населба Младо Нагоричане се наоѓа североисточно од Куманово на плато високо околу 480 метри. Платото се протега десно од реката Пчиња во правец север-југ. Населбата ја сочинуваат повеќе растурени краеви, кои едни од други се оддалечени од 300, 500 до 800 метри. Со тоа во споменатиот правец тоа е издолжено околу 8 километри.

Наведената положба е релативно добра за економската дејност на населението. Нагоричанското плато е погодно за земјоделско и сточарско производство. За земјоделското производство погодна е и алувијалната почва околу реката Пчиња со висина околу 300 метри, која се протега источно од населбата. Благата падина помеѓу платото и алувијалната рамнина добра е за одгледување на винова лоза. На тој начин населбата има положба која спојува разновидни економски зони.

Младо Нагоричино во почетокот на XX век имало 37 маали. Според испитувањата во времето на Ј.Х. Васиљевиќ, тие маала биле следниве: Травуљачко маало, Пиленац (или Пиленско) – маало, Вујевско, Маријевско, Сајтино (Сајтинско), Еребичарско, Беломарско, Домузлиско, Веселиновско, Брадиновско, Ацино, Дрмоњарско, Џипуњско, Ќурчијинско, Карабичанско, Костоперско, Ќурчијевско, Спасинско, Путинско, Шединско, Владинско, Пашин-чивл’к-маало, Бардевско, Ракиџијинско, Пресиовско, Ќукинско, Пркинско, Чумлевско, Пенковско, Ѓорѓовско, Меанџијско, Черкезовско, Бузинско, Шединско (друга), Ѕвиѕ’чко, Трендафиловско и Колебенско маало.

Народната традиција наведува дека некои родови се „стари“, другите „дојдени“. Како најстара маала и род во Младо Нагоричино се наведуваат Ч у л е в ц и. Тие се доселиле „на трло“ од соседното Старо Нагоричино. Тие побегнале од чума, па кога чумата поминала, тие останале тука. А за најмлад род во Младо Нагоричино се наведуваат К а р а б и ч а н ц и. Се доселиле од кумановското село Карабичане. Таму се нарекувале П о г а н ц и. 

Како што се гледа според приложената топонимија, имињата на маалата доаѓаат од името или прекарот на првиот доселеник, што значи дека едно маало го сочинува едно пошироко семејство. Но, има и случаи и на донесени имиња – како што се – Мариевци, се претпоставува дела се доселиле од Мариово, Прилепско.  Најзападно маало било Травуљачко маало, додека најисточно било Трендафилловско маало и растојанието помеѓу овие две маала изнесувало околу 7-8 км. Во минатото, до околу 1870 година, денешното село Стрновац било во состав и ја сочинувало 38 маала на селото Младо Нагоричино.  

Според податоците – некаде околу 1907 година, во селото имало околу 256 куќи, покриени со ќерамиди (главно ромски), а помал дел со современи индустриски ќерамиди.

Според Ц. Дртковски (2000), во Младо Нагоричане во 1998 година имало 46 маала. Со најмногу куќи во 1998 години, по  педесетина биле маалата Брадиновци и Пиленци, а со најмалку, по 2 до 3 куќи биле Ќукинци и Дошљаци. Таа година во селото постоеле околу 700 куќи, од кои 200 биле напуштени – запустени.

До средината на XIX век населението било – Мезлеско (луѓе без имот – без земја), но подоцна почнале да купуваат земја и да стануваат сопственици. Во тоа време постоеле повеќе чифлици (4), а најголем бил на Авзи Паша – Скопјанецот. Но, подоцна и тој е останат само на 4000 дена орање. Чифлиците биле обработувани од чифчии (под закуп), момци, го давале под ќесим (под наем) и слично. 

Во почетокот на XIX век, во селото постоеле повеќе анови за сместување на патници, и селото било важна крстосница меѓу исток и запад, но и југ – север, зашто тука поминувал главниот пат камилешки – каравански коридор Солун – Белград. Единствено ановите и нивните дворови биле заградени.

Младо Нагоричане има и значајна сообраќајна функција. Во непосредна близина, од источна страна во самата долина на Пчиња, се вкрстуваат два значајни стари патишта: лонгитудинален со правец Солун-Штип-Врање-Белград, и трансферзален со правец Скопје – Крива Паланка - Софија. Патиштата за кои станува збор се важна комуникација на Балканскиот полуостров и северниот дел на нашата држава. До втората половина на XIX век тука била најзначајна раскрсница во Кумановската област, во минатото нарекувана Жеглигово. 

Најстари откриени остатоци од предисториско и раноантички период откриени се во месноста „Жеглигово, Костоперска карпа“, која се издига до југозападната периферија на Младо Нагоричино и доминира над околината повеќе километри до Пчиња на исток. Во прашање е јужната од две базалтни громади што осамено се издигаат над околината. Озгора е зарамнета, опкружена со вертикални страни, високи 12-20 м. Покрај неа води магистралниот пат Скопје – Ќустендил, античкиот пат Скупи-Пауталија, а на 1 км источно оттука со него се сече стариот пат од Ниш и Врање на север кон Овче Поле и Штип на југ. На Костоперска карпа се откриени: урнати две цистерни за вода, со добра хидростатична изолација (несомнено VI век), многу ситни наоди од метал и керамика, преку стотина монети од III до VI век. Во југозападното подножје е откриено едно подземно светилиште (хипогеум) свечено во карпа, а низ падината се простирала неукрепена населба од ова време. Откопувани се и гробови во северното подножје. Истата стратешка улога карпата ја имала и низ средниот век. Тоа е потврдено со наодите на византиската сликана керамика од XII XIV век, словенската огнишна грнчарија, врвовите со стрели со средновековна форма и др. Врз ранохристијанската базилика во X – XI век била изградена нова црква, опфаќајќи го само средниот кораб, додека јужно и западно од неа се откриени гробови, датирани со накит од тоа време (X – XIII век). На падината под источната страна на карпата стои црквата на „Св.Петка“, квалитетна градба од XIII – XIV век, денес наполу урната.

Во селото некогаш имало 40 цркви 

И сега одиме на онаа главно прашање на кое и насловот на статијата се однесува, а тоа е колку цркви постојат денеска, дали навистина постоеле 40 цркви во минатото и како дошло до таа бројка. 

Денеска во атарот на селото Младо Нагоричино постојат три цркви и тоа: Св. Петка – 1628 година, Свети Ѓорѓи победоносец XI-XIV-XV век, а и од 1982 година, црквата – Св. Богородица Пречиста. Последната е изградена со самопридонес на жителите што гравитираат кон неа, на локација, каде порано имало црква (се претпоставува дека датира од X век. Треба да се напомене дека е изградена на темели на ранохристијанска црква. 

На почетокот на XX век, за време на истражувањата на Јов. Хаџи Васиљевиќ, освен овие денеска три цркви кои ги споменавме и знаеме, постоеле уште четири други цркви кои биле во урнатини, а тоа се: Св. Никола - под Вуевска карпа, Свети Димитрија – под Аџински гробишта, Св. Кузман и Дамјан (Св. Врачи) – западно од Костоперска карпа,Св. Спас – кај мариевски мост.

Јеротије Рачанин, кој бил калуѓер во манастирот Раковица во Белград, во 1704 година пошол на аџилак и на пат за Ерусалим. Поминувајќи низ денешна Македонија, тој поминал и низ Младо Нагоричино и тука престојувал за време на празникот „Света Петка Трновска“, кај денешната црква „Св. Петка“ која и денеска постои.

Јован Хаџи Васиљевиќ, кога вршел теренски истражувања во Младо Нагоричино, распрашувајќи се меѓу мештаните во врска со овие цркви, добил вакви одговори: црквата во Старо Нагоричино била манастир, а овие црквички во оваа село (Младо Нагоричино) и сите во околните села биле манастирски скитови. 

Преданието и толкувањето на населението на самото село Младо Нагоричино за толкав број на цркви гласи: „У време кад су ове цркве (40 на број) грађене наше су лозе (сеоска племена) биле у завади, а служиле су (славиле су) разне свеце – свако племе свога свеца. Свака је од тих лоза живела и у засебној махали и имала је своју, засебну цркву, у коју је само она долазила и своме се свецу молила, не мешајући се са осталим лозама. Ето, причају даље, и сада је црква „Св. Спас“ искључиво лозе Пркинаца (Пркинци), а сви они Пркинци служе Св. Спаса. Од времето за тоа кога биле градени овие цркви, се добивало ваков одговор: „Правило се још оној време кад је овуј земљу држаја Цар Константин,“ или само се вели: „От Цар Костандиново време.“

Многу неизвестени патници овие остатоци од старите цркви ги сметале за остатоци од некакви градби од римско-византиско време. Ha погрешно мислел дека тоа биле остатоци од стариот фиктивен град Жеглигово. Јован Хаџи Васиљевиќ мисли дека не постоел средновековен град Жеглигово, туку Жеглигово се нарекувала цела денешна Кумановска област.

Потоа една друга народна традиција вели дека во Младо Нагоричино постоеле само 12 цркви. 

И на крајот се поставува прашањето: кога биле урнати овие свети градби. Па веројатно од времето на османлиската власт т.е. од поствизантискиот период, а најмногу во времето на Карпошовото востание при крајот на XVII век, зошто овие цркви и манастири служеле за собирање, организирање, па и засолување на востаниците. 

Жеглигово регионално средиште во XIII – XIV век

Според народното предание во атарот на сегашно Нагоричино постоел градот Жеглигово. Тоа е регионално средиште во XIII – XIV век.

Под денешно име Нагоричино првпат се споменува во средновековниот период од XIV век. Споменот е запишан како  (Н а г о р и ч и н о), а е во врска со подигнувањето на црквата „Св. Ѓорѓи“, задужбина на кралот Милутин, изградена во 1312-1313 на поранешна византиска основа. Споменатиот најстар спомен се однесува за денешното село Старо Нагоричино, а како што напоменавме, подоцна е формирано помладото Младо Нагоричино.

Кога селото точно почнало да се заселува, од населението денес никој не знае. Но од пишаните спомени се гледа дека селото постоело во XV век. Тоа се гледа по записот на Владислав Граматик. Владислав Граматик бил книжевник, веројатно по потекло од Ново Брдо, а од 21 ноември 1455 до 21 ноември 1456 година во Младо Нагоричино во домот на Никола Станчевиќ, напишал Зборник, кој се чува во Одеса. Споменот на Нагоричино од XV век сочуван е и во познатиот Пшињски спомен. 

На 14 мај 1474 година Дубровачката Општина јавила дека румелискиот паша Сулејман Босанац со голема војска пошол „од место наречено Нагоричино кое било оддалечено од Косово на три дена одење“. Во овој запис не е наведено дали се однесува за денешното Младо Нагоричино.

За време на турското владеење во текот на XVI век сите населени места во подрачјето на Куманово претставувале една административно-територијална единица наречена Нагоричка нахија. Значи, називот на нахијата е даден според називите на селата Старо и Ново Нагоричино, а не според населбата Куманово. 

Во 1519 година селото Ново Нагоричино имало 177 домаќинства или околу 885 жители. Околу 1573 година или по педесет и неколку години, бројот на домаќинствата во селото Ново Нагоричино бројот на регистрираните домаќинства изнесува 278 или 1390 жители, ако се земе претпоставка дека едно семејство броело пет члена, што во споредба со 1519 година значи зголемување за 101 домаќинство и 505 жители. Паѓа в очи дека во Ново Нагоричино нема регистрирано ни еден муслиман.

Патријархот Арсеније III Црнојевиќ во 1683 година, патувајќи на аџилак од Пеќ, преноќил во близина на Скопје во некое село, поминал низ Скопје не задржувајќи се, и престојувал во Младо Нагоричино, источно од Куманово. 

Низ Младо Нагоричино, пристигнувајќи во Куманово од Ќустендил, Леон Хугонет (1842-1910), кој бил француски публицист, новинар и дипломат, и не знаејќи го името на манастирот во Нагоричино кој припаѓал на старо Жеглигово, а кој бил во урнатини вака го опишува: „Околу два часа пред Куманово (во зима), десно од патот, видовме стара црква од делкан камен, која со своите тешки врати наликуваше на зандана. Околу неа имаше гробови. Малку подалеку и малку погоре се гледаа урнатините на манастирот. Досадна темно-виолетова позадина од карпи ги опкружуваше овие урнатини, така што тие наликуваа на некаква декорација во операта“.

Пишува: Филип Ѓошевски, дипломиран географ на Институт за географија-ПМФ

Литература:
Ј.Х. Васиљевић – Нагоричке цркве, Гласник православне цркве, Државна штампарија краљевине Србије, 1901.
С. Новаковић – Балканска питања и мање историјско-политичке белешке о Балканском полуострву: 1886-1905, Задужбина И.М. Коларца, Државна штампарија Краљевине Србије, Београд, 1906. 
Ј.Х. Васиљевић – Јужна Стара Србија (Кумановска Област), Издање задужбине И. М. Коларца, Београд, 1909.
К.Н. Костић – Наши нови градови на југу, Српска књижевна задруга, Београд, 1922. 
М. Соколоски – Куманово и кумановско во текот на XVI век, МАНУ, Скопје, 1976. 
Ј.Ф. Трифуноски – Средиште средњевековног Жеглигова, Гласник српског географског друштва, Свеска  LXI – Бр. 1, Година 1981. 
И. Микулчиќ – Средновековни градови и тврдини во Македонија, Скопје, 1996. 
Ц. Дртковски – Младо Нагоричино,Скопје,2000.                                                                                                                                           Напомена:  Статијата најпрво е објавена во списанието „Слово“, број 55, октомври 2022.